به گزارش کنکاش فردا صادرات غیرنفتی ایران در سالهای گذشته با چالشهای متعددی روبهرو بودهاست. وابستگی به تعداد محدودی از مقاصد و تمرکز بر صادرات کالاهای اولیه، دو مشکل اساسی در این زمینه هستند. این امر نهتنها ریسک اقتصادی را افزایش میدهد، بلکه مانع از توسعهپایدار و ایجاد اشتغال میشود. بررسی آمار صادرات غیرنفتی ایران در ١٠سال گذشته نشان میدهد بیش از ٨٠درصد صادرات کشور به ١٠مقصد عمده صادراتی تعلق داشتهاست. در این میان، سهم دو کشور چین و عراق به تنهایی بیش از نیمی از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل میدهد. این وابستگی بالا به دو کشور، ریسک اقتصادی را بهشدت افزایش میدهد. بهعنوان مثال، هرگونه تغییر در سیاستهای تجاری این کشورها یا بروز تنشهای سیاسی، میتواند بهطور قابلتوجهی بر اقتصاد ایران تاثیر بگذارد.همچنین از ١٠مقصد عمده صادراتی ایران در سالگذشته، ٧ کشور در سال١٣٩٢ نیز جزو مهمترین مقاصد صادراتی کشور بودهاند. این امر نشان میدهد که در طول ١٠ سالگذشته، تنوع قابلتوجهی در مقاصد صادراتی ایران ایجاد نشدهاست. تمرکز بر تعداد محدودی از بازارها، ایران را دربرابر تحریمها و نوسانات اقتصادی در این کشورها آسیبپذیر میکند. به دلیل نقش قابلتوجه صادرات در وضعیت شاخصهای اقتصاد کلان کشور همچون تولید ناخالص داخلی و نرخ بیکاری، معاونت بررسیهای اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، در یک گزارش پژوهشی روند صادرات ایران به مقاصد اصلی را مورد بررسی قرارداده و چالشهای کشور برای توسعه صادرات را تحلیل کردهاست. بر اساس این گزارش، بخش عمدهای از صادرات غیرنفتی ایران به محصولات پتروشیمی و فرآوردههای نفتی اختصاص دارد. این محصولات بهعنوان کالاهای اولیه شناخته میشوند و ارزشافزوده پایینی دارند. تمرکز بر صادرات این محصولات، مانع از توسعه صنایع پیشرفته و ایجاد اشتغال پایدار در کشور میشود. همچنین در ١٠ سالگذشته، برخی از کشورها مانند مصر، ترکمنستان، کرهجنوبی و ژاپن که در ابتدای دوره جزو مقاصد اصلی صادراتی ایران بودند، به مرور زمان جایگاه خود را از دست دادهاند. تحریمهای بینالمللی، عدممزیت رقابتی و تغییرات در الگوهای تجارتجهانی از جمله دلایل این امر هستند. روند کلی صادرات بهطور کلی، عمده مقاصد صادراتی کشور طی ١٠سالگذشته را میتوان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول؛ کشورهایی که طی این ۱۰سال جایگاه خود را حفظ کردهاند و دسته دوم؛ کشورهایی که جایگاه خود را بهعنوان مهمترین مقاصد صادراتی ایران از دست دادهاند. درخصوص دسته دوم عوامل متعددی باعث ازدسترفتن جایگاه این کشورها شده که مهمترین آن وجود تحریمهای بینالمللی علیه ایران و در نتیجه عدمتمایل بسیاری از کشورها برای انجام معامله با ایران است. بهطور کلی وابستگی به بازارهای محدود و خامفروشی، دو چالش اساسی در مسیر توسعه صادرات غیرنفتی ایران هستند. برای حل این مشکل، لازم است با اتخاذ سیاستهای مناسب، تنوع در مقاصد صادراتی و محصولات صادراتی افزایش یابد. تمرکز بر صادرات محصولات با ارزشافزوده بالا و افزایش رقابتپذیری در بازارهای جهانی، میتواند به رونق صادرات غیرنفتی و توسعه اقتصادی کشور کمک کند. مشتریان محدود مطابق آخرین آمارهای منتشرشده توسط گمرک، ٥مقصد عمده صادرات کشور بالغ بر ٧٤درصد از کل ارزش صادرات کشور را طی ١٠ماهه ١٤٠٢ تشکیل میدهند. نتایج بررسیها طی بازه زمانی ١٣٩٧ تا ١٤٠١ نشان میدهد متوسط ارزش صادرات ایران به ١٠ مقصد اصلی صادراتی کشور، بیش از ٣٩میلیارد دلار بودهاست. این رقم حدود ٨٨درصد از متوسط ارزش کل ارزش صادرات را تشکیل میدهد. درمیان ١٠مقصد عمده صادراتی، دو کشور چین و عراق بهعنوان مقاصد اصلی صادرات ایران جایگاه ویژهای دارند. بیش از نیمی ازصادرات کشور صرفا به بازارهای دو کشور چین و عراق ارسال میشود. وابستگی صادرات به مقاصد محدود خارجی میتواند کشور را با ریسکهای قابلتوجهی در حوزه تغییرات سیاسی، اقتصادی و تجاری روبهرو کند. هر تغییر در راهبردهای تجاری یا سیاستهای داخلی این کشورها ممکن است بر صادرات ایران تاثیر منفی بگذارد و باعث کاهش درآمدها و رونق صادراتی کشور شود. همچنین، میانگین ارزش دلاری صادرات ١٠ کالای عمده به مقاصد اصلی طی بازه مورد بررسی نیز نشان میدهد که صادرات ایران بیشترین تمرکز را بر روی گاز طبیعی و فرآوردههای پتروشیمی داشتهاست که شامل محصولاتی مانند اتیلن، انواع پلیاتیلن، متانول و بوتان میشود. این امر نشاندهنده خامفروشی و صادرات کالاهای اولیه به شرکای اصلی تجاری ایران است. با توجه به اینکه صادرات ایران بیشترین تمرکز خود را بر روی محصولات پتروشیمی و فرآوردههای نفتی داشتهاست؛ کاهش تنوع محصولات صادراتی باعث نزول درآمدهای صادراتی حاصل از محصولات با ارزشافزوده بالا میشود و امکان توسعه صنایع پیشرفته و ایجاد اشتغال پایدار را محدود میکند. صادرات نوسانی آمارهای صادرات ایران به شرکای اصلی در سالهای ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ نشاندهنده نوسانات قابلتوجهی در میزان صادرات غیرنفتی است؛ بهطوری که ارزش صادرات غیرنفتی ایران از حدود ٣٢میلیارد دلار در سال١٣٩٢به حدود ٤٧میلیارد دلار در سال١٣٩٦ افزایش یافتهاست، اما پس از آن، با تشدید تحریمها و شیوع بیماری کرونا، صادرات غیرنفتی ایران به حدود ٣٥میلیارد دلار در سال١٣٩٩ کاهش یافتهاست. پس از کمرنگشدن اثرات تحریمها و همچنین همهگیری کووید-١٩، صادرات غیرنفتی کشور روند صعودی را آغاز کرده و در سال١٤٠١ به حدود ٥٤میلیارد دلار رسید که در مقایسه با سالقبلتر، حدود ١٢درصد افزایش یافتهاست. درمیان مقاصد عمده صادراتی کشور طی ١٠سال منتهی به سال١٤٠١، سهم آنها از کل ارزش صادرات غیرنفتی بهجز سال١٣٩٤، بالای ٨٠درصد بودهاست. ذکر این نکته ضروری است که ٧ کشور از ١٠ مقصد عمده صادراتی ایران در سال١٤٠٢، در سال١٣٩٢ نیز جز مهمترین مقاصد صادراتی کشور بودهاند که نشان میدهد در این مدت ایران تلاشی در جهت تنوعبخشیدن به مقاصد صادراتی خود انجام نداده است. شرکای سنتی چین همواره اصلیترین مقصد صادراتی کشور طی ١٠ سالمورد بررسی بوده و سهم آن از ارزش صادرات غیرنفتی نهتنها کاهش نیافته بلکه با افزایش نیز همراه بودهاست؛ بهگونهای که سهم این کشور از ۲۳.۶درصد در سال١٣٩٢ به ۲۷.۲درصد در سال١٤٠١ رسیدهاست. با توجه به سهم بالای چین در صادرات ایران، تنوعبخشیدن به مقاصد صادراتی و کاهش وابستگی به این کشور میتواند از جمله راهبردهای مهم برای افزایش تابآوری اقتصاد ایران دربرابر تحریمها و نوسانات اقتصادی باشد. برای این منظور، ایران میتواند با تمرکز بر صادرات به کشورهای همسایه و سایر بازارهای نوظهور، سهم خود را در بازارهای جهانی افزایش دهد. همچنین بررسی آمار صادرات ایران از سال١٣٩٢ تا ١٤٠١ نشان میدهد عراق بهجز سالهای ١٣٩٤، ١٣٩٥ و ١٣٩٦، همواره دومین مقصد صادراتی ایران بودهاست. این جایگاه ویژه، نشاندهنده اهمیت بازار عراق برای صادرات ایران در بین همسایگان خود است. شایان ذکر است مقایسه سهم عراق در صادرات غیرنفتی کشور طی سالهای ١٣٩٢ و ١٤٠٢ بیانگر سهم ثابت حدود ١٩درصدی این کشور است. براساس آمارهای گمرک، سومین شریک اصلی ایران در صادرات محصولات غیرنفتی کشور، در سال١٤٠١، ترکیه بودهاست. بررسی روند ١٠ساله صادرات به این کشور نشان میدهد که رتبه ترکیه درمیان مقاصد عمده صادراتی ایران بین ٣ تا ٦ متغیر بوده و این کشور توانسته طی سالهای ١٤٠٠ و ١٤٠١ جایگاه خود را بهعنوان سومین شریک تجاری اصلی ایران در صادرات تثبیت کند. همچنین رتبه اماراتمتحدهعربی نیز طی ١٠سالمورد بررسی بین ٢ تا ٤ متغیر بوده و این کشور در سال١٤٠١ برای دومین سالپیاپی در جایگاه چهارمین مقصد عمده صادراتی ایران قرار گرفتهاست. هند در سال١٤٠١ پنجمین مقصد عمده صادراتی ایران محسوب میشود. این اتفاق درحالی رخداده که این کشور در سالهای ١٣٩٢ و ١٣٩٣، رتبه چهارم را درمیان عمده مقاصد صادراتی ایران به خود اختصاصداده و پس از آن در سالهای ١٣٩٦ و ١٣٩٧ حتی تا رتبه هفتم تنزل کردهاست؛ اما مجددا توانسته درمیان ٥ مقصد اصلی صادراتی کشور قرار بگیرد. در سال١٤٠١، افغانستان ششمین مقصد عمده صادراتی کشور بوده که پس از سه سالپیاپی که در جایگاه پنجم قرار داشت، رتبه ششم را به خود اختصاص دادهاست. پاکستان در سال١٤٠١، برای چهارمین سالپیاپی بهعنوان هفتمین مقصد مهم صادراتی ایران قرارگرفتهاست، پس از پاکستان، کشورهای عمان، اندونزی و روسیه قرار دارند. نکته قابلتوجه این است که مقاصد عمده صادراتی ایران طی ١٠سال مورد بررسی، کشورهایی بودهاند که در ابتدای دوره مورد بررسی، درمیان عمده مقاصد صادراتی کشور قرارگرفته و به مرور زمان جایگاه خود را از دست دادهاند. از جمله مهمترین این کشورها میتوان به مصر، ترکمنستان، کرهجنوبی و ژاپن اشاره کرد. از جمله دلایل کاهش سهم بازار ایران در این کشورها، میتوان به تحریمهای بینالمللی، از دستدادن مزیت رقابتی در این بازارها و در نهایت تغییر الگوهای تجارتجهانی اشاره کرد. صادرات به سرزمین میانه روند ١٠ساله صادرات کالایی بدوننفتخام ایران به چین طی سالهای ١٣٩٢ تا ١٤٠١ نشاندهنده رشد متوسط حدود ٧درصدی صادرات به چین است. پس از شروع همهگیری کووید-١٩، سرعت رشد صادرات کالایی به این کشور با شیب زیادی در سال١٤٠٠ افزایش یافت؛ بهطوری که در این سالرشد ٦١درصدی نسبت به سال١٣٩٩ مشاهده میشود. روند مثبت صادرات به این کشور در سال١٤٠١ نیز متوقف نشد و اگرچه از سرعت رشد آن کاسته شده، اما نسبت به سال١٤٠٠ حدود ۰.۹درصد افزایش یافتهاست. طی ١٠ماهه ١٤٠٢، ارزش صادرات کالایی بدوننفتخام ایران به چین حدود ۱۱.۵میلیارد دلار بوده که کاهش حدود ٩درصدی را نسبت به مدت مشابه سالقبل تجربه کردهاست. از دلایل افزایش صادرات ایران به چین در سال١٤٠١ در مقایسه با سال١٣٩٢ میتوان به مشارکت «پروپانمایعشده»، «بوتان مایعشده»، «پلیاتیلن گرید فیلم» و «متانول» اشاره کرد که بهترتیب سهم ۴۲.۴ واحددرصد، ۲۳.۸ واحددرصد، ۱۹.۲ واحددرصد و ۱۷.۶ واحددرصد در رشد صادرات حدود ٩٨درصدی ایران به چین در دوره مورد بررسی داشتهاند. متوسط قیمت صادرات به چین نیز طی ١٠سال مورد بررسی با فراز و نشیبهایی زیادی همراه بوده و در سال١٤٠٠ به بیشترین حد خود طی سالهای ١٣٩٩ تا ١٤٠١ رسیدهاست (٥٠٢ دلار به ازای هر تن.) اگرچه در سال١٤٠١ ارزش صادرات نسبت به سالقبل با افزایش همراه بوده، متوسط قیمت صادرات به این کشور با کاهش ٣٦دلار به%