۲ تجربه هدفمندی و شوک‌درمانی چه تاثیری بر مصرف بنزین داشت

به گزارش کنکاش فردا، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی از ناترازی روزانه ۱۰ میلیون لیتر بنزین خبر داد که هزینه‌ای معادل حدود ۳ میلیارد دلار برای کشور در پی دارد. اما با ادامه روند فعلی، پیش‌بینی می‌شود که در ۱۰ سال آینده، ایران مجبور به واردات روزانه ۱۱۰ میلیون لیتر شود تا به تقاضا پاسخ دهد.

به بیان دیگر، اگر سیاست‌های کنترل مصرف و افزایش تولید بنزین همچنان در کما باقی بماند، مصرف بنزین ایران در سال ۱۴۱۲ دو برابر تولید آن خواهد بود و در صورت فقدان منابع ارزی، دولت فقط می‌تواند به نیمی از تقاضا برای بنزین پاسخ دهد، یعنی شرایطی که از هر دو خودرو، فقط برای یک خودرو در جایگاه سوخت بنزین وجود ندارد.

تاثیر «تقریبا هیچ» شوک‌درمانی آبان ۹۸ بر کنترل مصرف بنزین

در مواجهه با ناترازی بنزین و کنترل مصرف، دو تجربه وجود دارد که بازخوانی آنها می‌تواند برای دولت سیزدهم به عنوان حکمران اقتصادی کشور راهگشا باشد:

۱- تجربه شوک درمانی بنزین در آبان ۹۸

۲- تجربه هدفمندی یارانه و قانون توسعه حمل‌ونقل عمومی سال ۸۶

قطعا همه مردم ایران اتفاقات آبان ۹۸ و افزایش قیمت بنزین از لیتری ۱۰۰۰ تومان به لیتری ۱۵۰۰ و ۳۰۰۰ تومان را به خاطر دارند. دولت وقت که سال‌ها از اجرای سیاست‌های غیرقیمتی و قیمتی برای کنترل مصرف بنزین فاصله گرفته و حتی استفاده از کارت سوخت و سهمیه‌بندی بنزین را نیز متوقف کرده بود، بدون هیچ برنامه و توضیحی قیمت بنزین را در نیمه‌شب جمعه ۲۴ آبان‌ماه به ناگهان سه برابر کرد.

اما اثر شوک‌درمانی آبان ۹۸ بر مصرف بنزین چه بود؟ نمودار مصرف بنزین از سال ۱۳۹۰ تاکنون را نشان می‌دهد. طبق تصویر، مصرف بنزین در سال ۹۹ روندی کاهشی گرفته و سپس با تعدیل قیمت بنزین با تورم از سال ۱۴۰۰ مجددا روندی صعودی به خود می‌گیرد.

البته در تحلیل نمودار مصرف بنزین، باید به تاثیر شیوع کرونا از اواخر سال ۱۳۹۸ نیز توجه کرد که به اعتقاد کارشناسان سهم بیشتری نسبت به شوک درمانی آبان ۹۸ در کاهش مصرف بنزین داشته است.

اما حتی اگر تاثیر کرونا بر کاهش مصرف بنزین نیز به حساب شوک‌درمانی آبان ۹۸ گذاشته شود، باز هم طبق تصویر ۱، صرفِ افزایش قیمت بنزین تاثیری بر کاهش روند مصرف بنزین نداشته و اکنون رقم مصرف بنزین، دقیقا در نقطه‌ای قرار دارد که اگر شوک‌درمانی آبان ۹۸ و شیوع کرونا رخ نمی‌داد نیز در همان نقطه یعنی حدود ۱۱۸ میلیون لیتر در روز بود.

به بیان دیگر هر چند اصلاح قیمت ممکن است برای مدتی ناترازی بنزین را به تاخیر بیندازد اما به دلیل نپرداختن به ریشه‌های اصلی ناترازی، دیر یا زود دولت را در مسیر شوک‌درمانی‌های جدید قرار می‌دهد.

سود ۱۰۰ میلیارد دلاری هدفمندی یارانه‌ها از کاهش مصرف بنزین

اما تجربه شکست‌خورده آبان ۹۸ موجب شد که سایر تجربه‌‌های موفق در حوزه حل ناترازی بنزین نیز از یادها برود که یکی از آنها، قانون توسعه حمل‌ونقل عمومی و هدفمندی یارانه‌ها بود که از سال ۸۶ اجرای آن آغاز شد.

در این سال به صورت موازی چهار سیاست نوسازی ناوگان حمل‌ونقل، توسعه حمل‌‌ونقل عمومی و ریلی شهری، مدیریت مصرف سوخت از طریق سهمیه‌بندی بنزین و دوگانه‌سوز کردن خودروها و مدیریت تقاضای سفر در دستور کار قرار گرفت و دولت وقت پس از اجرای راهکارهای غیرقیمتی، گام اول هدفمندی یارانه‌ها را وارد فاز اجرایی کرد.

در این مدل، سیاست‌های غیرقیمتی پایه اصلی یک «برنامه جامع» برای کنترل مصرف بنزین قرار گرفتند و از سیاست‌های قیمتی برای افزایش کارآیی سیاست‌های غیرقیمتی استفاده شد. یعنی مقوله قیمت انرژی یک ابزار است نه هدف.

به عنوان مثال اجرای این سیاست باعث شد که مصرف مردم از سوخت بنزین به سوخت پاک و ارزان‌تر سی‌ان‌جی تغییر پیدا کند و مصرف این سوخت پاک از حدود صفر به ۲۰ میلیون متر مکعب در روز برسد و جایگزین روزانه ۲۰ میلیون لیتر بنزین شود.

میزان مصرف بنزین طبق آمارنامه فرآورده‌های نفتی را نشان می‌دهد. همانطور که در تصویر مشخص است، با اجرای برنامه جامع (ترکیبی از سیاست‌های غیرقیمتی و قیمتی) از سال ۸۶ روند مصرف بنزین کاهش یافته است. اگر این برنامه جامع اجرایی نمی‌شد و مصرف بنزین در روند قبلی ادامه می‌یافت، طبق محاسبات هزینه معادل ۱۰۰ میلیارد دلار بابت مصرف بالاتر بنزین به کشور تحمیل می‌شد، موضوعی که علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو دولت سیزدهم نیز به آن اذعان کرده است.

تجربیات گذشته نشان می‌دهد که مسیر درست برای عبور از ناترازی بنزین، اتکای به سیاست‌های غیرقیمتی مثل توسعه حمل‌ونقل عمومی، نوسازی ناوگان، افزایش کیفیت خودروها و غیره است و البته در کنار آن می‌توان از برخی ابزارهای قیمتی نیز استفاده کرد. اگر دولت سیزدهم نسبت به اجرای «برنامه جام»ع بی‌تفاوت باشد، با تعمیق ناترازی بنزین، ناچار به انتخاب بین واردات گسترده و ارزبری یا شوک‌درمانی خواهد شد.